Fietsend door de linie

Sinds december werk ik als coördinator onderzoek bij de Zuiderwaterlinie. Met een fietstocht in vijf delen maak ik kennis met de linie en haar heemkundigen. Voor het vijfde en laatste deel van mijn tocht verken ik de West-Brabantse Waterlinie.

Mijn fietstocht begint in Wouw, waar ik heb afgesproken met René Hermans. In Wouw heeft ooit een reusachtig kasteel gestaan. Volgens de betrokken archeoloog Marco Vermunt misschien wel de grootste kasteelfortificatie van haar tijd! Rond 1500 is deze vesting uitgebreid met enorme aarden wallen en stenen hoektorens; een unieke combinatie van oude (steen) en nieuwe (aarde) vestingbouwkunst. In de Tachtigjarige Oorlog zijn de wallen geslecht en is de vesting in verval geraakt.

Tijdens de crisis in de jaren 1930 kon je overheidssubsidie krijgen als je een project had om mensen aan het werk te krijgen. Toen bedacht de eigenaar van een Wouwse akker dat dit de uitgelezen kans was om eindelijk eens die vervelende stenen onder het maaiveld van zijn akker te laten wegbikken zodat deze beploegbaar zou worden. Het wegbikken van de metersdikke fundering vorderde moeizaam en werd plots gestaakt toen men erachter kwam dat het om de fundering van een eeuwenoud kasteel ging. In de daaropvolgende decennia werd er weinig met het terrein aangevangen tot een groep vrijwilligers bijna twintig jaar geleden zorg ging dragen voor de opgravingen. Er zijn geweldige vondsten gedaan op het terrein, waaronder het oudste vuurwapen van Nederland, die nu worden tentoongesteld in het Markiezenhof in Bergen op Zoom.

Een paar jaar terug is Stichting Kasteel van Wouw samen met onder andere de gemeente begonnen met de reconstructie van het kasteel en tegenwoordig zijn de aarden wallen en de veertig (!) meter brede slotgracht weer in volle glorie te aanschouwen. Interessant is dat deze reconstructie gedaan is op basis van de bouwrekeningen in plaats van -tekeningen, deze zijn helaas niet bewaard. In deze rekeningen is terug te vinden welke materialen er werden aangeschaft, welke arbeid er werd verricht en hoeveel dit kostte. 

In Tholen spreek ik met Hans Zuurdeeg, die tot zijn pensioen als streekarchivaris heeft gewerkt en in de bijna twintig jaar sindsdien nog geen afscheid heeft genomen van zijn passie. Zijn huidige onderzoek richt zich op het ontstaan van de oudste waterlinie van Nederland: de Linie van de Eendracht (de rivier de Eendracht viel ongeveer samen met het huidige Schelde-Rijnkanaal). Ook Hans gebruikt hiervoor financiële documenten als bron, bijvoorbeeld om te reconstrueren hoe, waar en wanneer de forten en soldatenkwartieren werden aangelegd.

In het West-Brabants Archief in Bergen op Zoom laat Ilse Jansen me zien wat archieven kunnen betekenen voor historisch onderzoek langs de Zuiderwaterlinie. Er is tegenwoordig veel gedigitaliseerd en na even kort zoeken door het archief vinden we al een aantal stukken met een interessant verhaal. Zo vinden we foto’s van de mobilisatie tijdens de Eerste Wereldoorlog waarop Nederlandse soldaten staan met de gezinnen bij wie ze ingekwartierd zitten. Soms zijn dit komische foto’s waarbij de vrouwen en meisjes ook soldatenkledij hebben aangetrokken. In een aantal bijschriften wordt vermeld dat de afgebeelde soldaat tijdens de inkwartiering een lokale vrouw had ontmoet met wie hij later trouwde. 

Van deze fietstocht neem ik mee dat bronnen zoals rekeningen of bijschriften van afbeeldingen je soms waardevolle en verrassende informatie kunnen geven. Met deze etappe is mijn fietstocht door de Zuiderwaterlinie volbracht. Nu breekt een nieuwe fase aan waarin ik, samen met de heemkundigen, een liniebreed onderzoeksproject op poten wil zetten, gebaseerd op alles wat de ik de afgelopen maanden langs de linie heb opgestoken. Op het aankomende erfgoedcafé op 27 maart in Waalwijk zal ik mijn ideeën presenteren en gaan we met elkaar in gesprek over de onderzoeksagenda. Hopelijk tot dan!

Stef Koenis, maart 2024

Inkwartiering WOI Roostendaal - Collectie West-Brabants Archief