Terugblik atelier Tholen 1 december 2023

Het atelier van Menno’s Reis in Tholen vond op 1 december 2023 plaats in het prachtige oude stadshuis, waar het binnenkomen zelf al een avontuur was. De opkomst was divers: er waren vertegenwoordigers van de betrokken gemeenten, heemkundekringen, het waterschap Brabantse Delta en een aantal heemkundekringen. Zelfs archeologisch onderzoeks- en adviesbureau The Missing Link uit Utrecht was van de partij. 

Tijdens dit atelier - de laatste van Menno’s Reis 2023 - gingen de aanwezigen wederom in gesprek over de thema’s erfgoed, natuur en water. De experts van dienst op deze gebieden waren Jos Cuijpers (historicus), Jan Janse (Staatsbosbeheer) en Bertrand van den Boogert (Waterschap Aa en Maas). Hieronder volgt een samenvatting van de opbrengst.

Erfgoed

We kennen West-Brabant als de bakermat van de waterlinies en er heeft zich hier in het verleden ontzettend veel afgespeeld. Onlangs is er - door de film - meer aandacht gekomen voor de Slag om de Schelde (1944). Van de heemkundigen leerden we echter dat er al veel eerder een Slag om de Schelde was: de Slag bij Reimerswaal in 1574. 

Een van de deelnemers van het atelier pleitte voor een hernieuwde belangstelling voor toponiemen (namen die slaan op de omgeving). Namen van wegen en paden bevatten soms informatie over het verleden die al door velen vergeten is. Ze kunnen bijvoorbeeld wijzen op een al lang niet meer bestaand fort of een kampement van een vijandelijke legermacht. Daarnaast is het ‘boerenverdriet’ in Bergen op Zoom een ontroerend voorbeeld.

Een mogelijkheid zou zijn om nieuwe straatnaambordjes te introduceren waarin onder de straatnaam kort de oorsprong ervan vermeld staat. Zulke bordjes zie je ook wel in steden waar straten naar schilders, bestuurders of bijvoorbeeld drukkers vernoemd zijn. Ook bij de aanleg van nieuwbouwwijken kan de link met het verleden en de directe omgeving versterkt worden door het gebruik van toponiemen (in plaats van de straten te vernoemen naar bijvoorbeeld bloem- of vlindersoorten). In de sfeer van de toponiemen leerden we ook dat ‘moer’ (gerelateerd aan het engelse moor) slaat op een (door de zee overspoelde) veenbodem. In de middeleeuwen werd zout gewonnen door moer te verbranden. Dit proces heet ‘moernering’ en heeft mede tot de ondergang van Reimerswaal geleid en een naam gegeven aan Moerdijk.

Water

Er zijn grote problemen met zoet water in de omgeving en tijdens het atelier werden verschillende (gedeeltelijke) oplossingen hiervoor geopperd. In verder of opnieuw uitgegraven grachten rondom forten, bijvoorbeeld bij fort Pinsen, kan zoet water worden opgeslagen. Het Halsters Laag was in het verleden een zout inundatiegebied maar met een knipoog naar het verleden zou hier ook best een zoetwaterberging kunnen worden gerealiseerd. Een bijkomend effect is het zichtbaar en beleefbaar maken van het belangrijkste erfgoed van de Zuiderwaterlinie. 

Natuur
Soms is er wel zoet water beschikbaar maar is het te vervuild met afvalstoffen om overgeheveld te kunnen worden naar andere watersystemen. Een oplossing hiervoor zou de invoering van ‘klimaatpolders’ zijn, waar op een milieuvriendelijkere manier aan landbouw kan worden gedaan. Een andere manier om om te gaan met het zoetwatergebrek en de verzilting is het telen van gewassen die beter tegen zout kunnen. Denk hierbij aan de ‘Meekrap’, een wortel dat een mooie rode kleurstof voortbrengt en het goed doet in verzilte grond. Meekrap is dan ook een typisch West-Brabants product. Iets dat direct verbonden is met de geschiedenis van de Zuiderwaterlinie, dat gebruikmaakte van inundaties om vijandige troepen die West-Brabant wilden veroveren te stoppen. Erfgoed, water en natuur komen hier dus samen.

In de afsluitende discussie werd nog een mooie parallel met het verleden genoemd: de waterlinies waren gebaseerd op een diepe kennis van de omgeving. Zulke diepgaande kennis is ook wat we vandaag de dag nodig hebben om de huidige problemen op te lossen.

Om af te sluiten, dankt de Alliantie Zuiderwaterlinie iedereen hartelijk die heeft bijgedragen aan weer een succesvol atelier. Onze speciale dank gaat uit naar de experts en de gastvrijheid van de gemeente Tholen. Op 19 januari 2024 zullen de resultaten van alle ateliers worden gepresenteerd tijdens de feestelijke afsluiting van dit eerste jaar van Menno’s Reis, in Het Markiezenhof in Bergen op Zoom. Meer weten? Neem dan contact op met Tiemen de Blanken, coördinator Erfgoed – t.deblanken@zuiderwaterlinie.nl.