“Waterlinies zijn altijd iets geheims geweest”

De aanleiding voor Menno’s inspectiereis 

Bij de meeste Nederlanders gaat wel een lampje branden als je over ‘het Rampjaar’ begint. Ons volk was toen redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos. De Fransen wilden onze Republiek veroveren, maar slaagden daar uiteindelijk niet in.  

Hier begint het verhaal van Menno’s inspectiereis. Jos praat ons bij: “De Republiek zag na het Rampjaar dat een waterlinie erg doelmatig was bij het tegenhouden van een groot leger. Maar de vestingen waren verslechterd door de oorlog. Toen in 1698 de spanningen met Frankrijk opnieuw opliepen, kreeg Menno van Coehoorn de opdracht om de toestand van de vestingen in de grensgebieden van de Republiek te inspecteren en te adviseren hoe deze te verbeteren.” 

Zijn inspectiereis resulteerde grofweg in twee acties. Jos: “Menno heeft de verwaarloosde en verouderde vestingen gemoderniseerd en versterkt. En hij verbond de voorheen losse vestingen met water. Zo ontstond één lange verdedigingslinie tussen Bergen op Zoom en Grave. Door de gebieden tussen alle vestingen onder water te zetten (inunderen), kon de vijand niet meer tussen twee vestingen door het achterland bereiken.” 

“Wat de Zuiderwaterlinie zo interessant en geschikt maakt als waterlinie, is het landschap,” vertelt Joep van Hoof. Hij deed onderzoek naar het leven en werk van Menno van Coehoorn voor zijn boek ‘Menno van Coehoorn 1641-1704. Vestingbouwer, belegeraar, infanterist’. “Dankzij de natuurlijke laagtes en hoogtes kon Menno met behulp van een aantal extra kleine verdedigingswerken een permanente linie aanleggen. Dat was precies wat de Republiek nodig had om in het zuiden het gat in de verdediging te dichten.” 

Er werd ook strategisch gekeken naar zwakke plekken in de Zuiderwaterlinie. Bijvoorbeeld de rivieren. “Die vormden de achilleshiel van de waterlinie,” weet Joop. “De vijand mocht natuurlijk niet via rivieren als de Maas en de Waal de Zuiderwaterlinie omzeilen. Fort Sint Andries, gelegen in Gelderland, lag strategisch tussen die rivieren in en had een belangrijke rol in de bescherming van de Republiek. Het fort werd niet voor niets de ‘Sleutel tot Holland’ genoemd.” 

Het genie van de waterlinie 

Ondanks de belangrijke rol die Menno van Coehoorn speelde in de Nederlandse geschiedenis, is zijn naam vandaag de dag niet meer zo bekend. “Hij is van grote betekenis geweest voor de versterking van de landsverdediging”, vindt Joep. “Behalve zijn initiatieven om de vestingen te moderniseren, heeft hij de aanzet gegeven om de linies in de grensgebieden van de Republiek tot een afgerond geheel te maken.” 

Menno van Coehoorn ontwikkelde als ‘genie van de waterlinie’ een nieuwe manier om de in verval geraakte vestingen te moderniseren. Dat nieuwe systeem paste hij onder meer toe bij de vestingen in Brabant en omgeving. Jos: “Wat zijn nieuwe vestingsysteem zo innoverend maakte, was de afstemming op het landschap. Zijn voorgangers ontwierpen vestingwerken op een kaart. Daarop werden de plannen wiskundig geconstrueerd en ingetekend. Menno introduceerde een hele nieuwe manier van kijken en betrok het landschap met haar natuurlijke hoogtes en laagtes bij de verdediging. Zijn huzarenstuk was vesting Bergen op Zoom. Helaas is enkel Ravelijn op den Zoom nog te bezoeken.” 

“In de tijd van Menno was de band met de natuur veel sterker dan nu,” vult Joep aan. “Wist je bijvoorbeeld dat hij medewerkers verkenningen op het terrein liet doen? Op basis van hun rapporten maakte hij plannen om het terrein optimaal voor de verdediging in te richten door inundaties voor te bereiden en door versterkingen aan te leggen op hooggelegen plekken, die niet onder water gezet konden worden. Zijn expertise blijkt ook uit de bedragen die werden besteed aan zijn plannen. Als we het vergelijken met nu, zouden dat miljarden zijn geweest. Maar de stadhouder zei destijds: ‘Als Menno met een plan komt, dan moeten we er naar luisteren’.” 

De Zuiderwaterlinie als speurtocht 

“Alle waterlinies, maar de Zuiderwaterlinie in het bijzonder, zijn altijd iets geheims geweest,” weet Jos te vertellen. “Bijna niemand wist hoe het hele systeem werkte, zodat ook niemand het systeem zou kunnen kraken. Als je de Zuiderwaterlinie bezoekt, begin je eigenlijk aan een soort speurtocht. Het is puzzelen en ontdekken. Pas als je het landschap kan lezen zoals Menno van Coehoorn, zie je de lijnen en ontdek je verborgen schatten. Sinds 1874, toen een groot aantal vestingen werd opgeheven, is helaas een hoop verdwenen. Maar er zijn nog genoeg mooie plekken overgebleven om te bezoeken.” 

Op die mooie plekken valt veel te leren en ontdekken. Joep: “Tijdens de rondleidingen die ik in het verleden heb gegeven, merk ik dat de geschiedenis voor mensen gaat leven als je de verhalen erbij kan vertellen. Bijvoorbeeld door te laten zien hoe inundatie werkt. In eerste instantie zie je een weids landschap of hoop stenen, maar met het verhaal erbij gaat het leven.” 

“Wij laten de geschiedenis van Fort Sint Andries ook tot leven komen in onze excursies,” voegt Joop toe. “Basisschoolleerlingen mogen bijvoorbeeld ‘de vijand bekogelen’ met balletjes gemaakt van klei en natuurzaden. Niet alleen een leuke manier om hen iets bij te brengen over de strategische functies die het fort honderden jaren heeft gehad, maar we houden er meteen een mooi stukje nieuwe natuur aan over!” 

Ga mee op Menno’s Reis 

In 2023 is het 325 jaar geleden dat Menno van Coehoorn, Fries strateeg en vestingbouwer, de basis legde voor wat we nu kennen als de Zuiderwaterlinie. Dit jaar treden we in de voetsporen van Menno en herbeleven zo zijn inspectiereis. Elk gebied speelde een unieke rol in de totstandkoming van de Zuiderwaterlinie en die sporen zijn nog steeds zichtbaar. Tijdens ‘Menno’s Reis’ vinden er van Grave tot Bergen op Zoom diverse activiteiten plaats waarin verleden, heden én toekomst samen komen. Er reist een kunstwerk geïnspireerd op het gedachtegoed van Menno van Coehoorn langs musea door de hele linie, er vinden lezingen en ateliers plaats én je treedt letterlijk in Menno’s voetsporen met de wandeltochten van de Expeditie Zuiderwaterlinie.  

 Genoeg reden om in 2023 de Zuiderwaterlinie te bespeuren, bekijken en beleven. Ga mee op Menno’s Reis!