De Zuiderwaterlinie: een imposant stukje erfgoed in Brabant
Nergens in Nederland zijn de sporen van eeuwenlange golven van krijgsgewoel zichtbaar op zo’n grote schaal als langs de Zuiderwaterlinie. De Zuiderwaterlinie is immers de langste aaneengeschakelde linie van forten, vestingsteden en inundatievlakken van Nederland. Inundatiegebieden zijn gebieden die bij dreiging onder water gezet kunnen worden om zo de vijand op afstand te houden. De Zuiderwaterlinie deed zo dienst als verdedigingsmiddel tijdens verschillende invasies door de geschiedenis heen. We dompelen je onder in de geschiedenis van de Zuiderwaterlinie: een imposant stukje erfgoed in Brabant.
Historische aanleiding
Om de totstandkoming van de Zuiderwaterlinie te begrijpen, gaan we terug naar de zeventiende eeuw. Het is het jaar 1628. Om het gebied te noorden van Bergen op Zoom te beschermen tegen de Spanjaarden werd in dat jaar een waterlinie aangelegd tussen Bergen op Zoom en Steenbergen, vandaag beter bekend als de West-Brabantse Waterlinie. Dit is de eerste verdedigingslinie in Nederland die berustte op systematische inundatie, oftewel het gecontroleerd onder water zetten van inundatievlakken.
Later in deze eeuw stuiten we op een jaar dat later als zwarte bladzijde zou worden opgenomen in de geschiedenisboeken van Nederland; het Rampjaar van 1672. Dit keer was het de oude bondgenoot Frankrijk die met een enorm leger de Republiek binnenviel. De Franse legers lieten vooral in het zuiden van de Republiek een spoor van vernieling achter. Zo’n flinke nederlaag mocht en zou niet nóg een keer mogen plaatsvinden.
Totstandkoming van dit historisch erfgoed
Vestingbouwer Menno van Coehoorn ontwierp daarom in 1698 een militaire verdedigingslinie, bestaande uit een reeks van verdedigingswerken. Ter inspiratie keek Van Coehoorn naar de systematiek van de West-Brabantse Waterlinie die tegen die tijd in al decennia lang dienstdeed. Met het uittekenen van de eerste lijnen voor uitbreiding en modernisering van bestaande verdedigingswerken en de aaneenschakeling van de Brabantse vestingsteden, legde hij de basis voor een stukje historisch erfgoed dat we vandaag de dag nog koesteren.
Het Brabantse deel van de verdedigingslinie noemen we nu De Zuiderwaterlinie. Oorspronkelijk droeg de volledige waterlinie, die van Zeeuws-Vlaanderen tot aan Nijmegen reikte, de naam Zuiderfrontier. Hoewel de Zuiderfrontier voor het grootste deel in het toenmalige Staats-Brabant lag, moest deze vooral de Republiek beschermen. De linie lag recht aan de zuidgrens van de Republiek en kon zo als verdedigingsmechanisme worden ingezet tijdens een aanval vanuit het zuiden.
Hernieuwde interesse in monumentaal erfgoed
Eeuwenlang is de Zuiderwaterlinie vervolgens ingezet, langer dan alle andere waterlinies in Nederland. Vanaf het einde van de negentiende eeuw raakte de Zuiderwaterlinie als achterhaald concept echter langzaam maar zeker in verval. In de Vestingwet van 1874 werd dan ook besloten niet meer te investeren in het onderhoud van de linie, en de aandacht werd verlegd naar de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ruim tien jaar later besloot de regering zelfs tot het volledig opheffen van de Zuiderwaterlinie als verdedigingssysteem.
Weer een halve eeuw ging voorbij totdat de Zuiderwaterlinie opnieuw op het vizier kwam te staan. Niet vanwege militaire inzetbaarheid, maar vanwege de kansen die het biedt voor hedendaags toerisme, landinrichting en watermanagement. De Zuiderwaterlinie is daarmee een heel duurzaam stukje historisch erfgoed.
Sinds kort is de linie herontdekt en zijn forten en andere monumenten weer hersteld. Opnieuw is de Zuiderwaterlinie een gewaardeerd stukje erfgoed in Brabant. En specifieker: een belangrijk stukje monumentaal erfgoed dat de Brabander direct verbindt met haar geschiedenis. Verschillende monumenten, zoals het Markiezenhof en de vestingwallen van Willemstad hebben de tand des tijds doorstaan en zijn nu nog te bewonderen.
Landschappelijk erfgoed
De sporen van de Zuiderwaterlinie zijn nog steeds te ontdekken in het Brabantse landschap. De meeste inundatievlakken zijn nog altijd open vlaktes, eigenlijk geschikt om dezelfde historische functie te vervullen.
Meer lezen over de geschiedenis van cultureel erfgoed De Zuiderwaterlinie? En over de oorlog met de Fransen? Neem een kijkje op de website van Brabants Erfgoed of bekijk de Collectie Zuiderwaterlinie.